Z tego rozdziału dowiesz się:

Najważniejsze pojęcia:
etyka, swoboda umów, transparentność, odpowiedzialność, społeczna odpowiedzialność biznesu

Etyka a działalność gospodarcza

Etyka to dziedzina, która zajmuje się szeroko pojętymi zasadami postępowania ludzi wobec siebie i otoczenia. Obejmuje normy wskazujące na to, co jest właściwym działaniem, a co nie. Normy te zwykle odwołują się do pewnych ogólnych zasad współżycia społecznego, ale również mogą się odnosić do obowiązującego prawa. Gdy mówimy o etyce, zazwyczaj odwołujemy się do uniwersalnych norm, do jakiejś powinności, sugerując, że należy coś zrobić tak, a nie inaczej, gdyż tylko taka droga jest właściwa, a inne są złe. Choć w praktyce, gdy mowa jest o etyce, często odwołujemy się też do powinności, która wynika z przepisów obowiązującego prawa.

Jak już wiemy, jedną z podstawowych kategorii ekonomicznych jest zysk, czyli odnoszenie korzyści z działalności gospodarczej. Jednak sam zysk – rozumiany jako pieniężna nadwyżka przychodów nad kosztami – może być osiągany na różne sposoby, w tym takie, których nikt nie uznałby za etyczne. Najprostszy przykład to kradzież i napaść na drugiego człowieka. Takie działanie prowadzi do osiągnięcia osobistego zysku, ale trudno je nazwać etycznym. Jest to działanie we własnym interesie, ale z naruszeniem interesów innych ludzi. Takiego postępowania nie można też nazwać „działaniem gospodarczym dla zysku”, ponieważ działalność gospodarcza opiera się na zasadzie dobrowolności – swobody umów zawieranych między suwerennymi stronami. W wypadku napaści i kradzieży oczywiście nie może być o tym mowy.

Zasada swobody umów

W tym miejscu dochodzimy do jednej z podstawowych i najbardziej fundamentalnych kategorii etyki biznesu – swobody umów, z której wyprowadzane są dalsze wartości. Można śmiało stwierdzić, że zasady etyki biznesu w mniejszym lub większym stopniu wypływają właśnie z tej kategorii. W świetle zasady swobody umów dwie strony kontraktu decydują się go podpisać dobrowolnie, bez zastosowania groźby fizycznej. Dotyczy to wszelkich form kontraktu: między konsumentem a sprzedawcą, między dwoma przedsiębiorcami, między pracownikiem a pracodawcą itd. Jedna strona jest coś winna drugiej i odwrotnie. Są nawzajem swoimi dłużnikami. Nikt nie robi tutaj żadnych prezentów i nie jest to działalność charytatywna, lecz świadoma i dobrowolna wymiana.

Transparentność i odpowiedzialność

Wśród cnót etyki biznesu wymienia się m.in. takie cechy jak transparentność i odpowiedzialność. W świetle tej pierwszej obie strony kontraktu muszą znać dokładnie przedmiot umowy. Jeśli któraś ze stron działa podstępem w stosunku do drugiej i wprowadza ją w błąd, jest to przypadek zachowania nieetycznego, ale również łamiącego ducha swobody umów. Przykładem mogą być działania grupy osób, która rozdawała stare artykuły gospodarstwa domowego emerytom za pokwitowaniem. Jak się później okazało, nie było to wcale pokwitowanie, lecz umowa kredytowa na zakup tych artykułów. Tym samym jedna strona wprowadzała celowo w błąd drugą i zapewniała, że podpis dotyczy czegoś innego, niż rzeczywiście dotyczył. Był to kodeksowy przykład łamania nie tylko obowiązującego prawa, lecz także działania łamiącego elementarne zasady etyczne, w szczególności zasadę przejrzystości.

Innym, mniej drastycznym przykładem mogą być niejasne zapisy w umowach zawieranych między stronami, z których jedna ma nadzieję ten brak precyzji wykorzystać. Nie sposób również pominąć tego, że może dojść do konfliktów już po zawarciu umowy. W momencie podpisania jakiegokolwiek kontraktu obydwie strony na nim zyskują. Taka jest zresztą natura handlu. Z czasem jednak może się okazać, że któraś ze stron uzna się za pokrzywdzoną w wyniku zawartej transakcji. Tak zapewne będzie w wypadku, gdy produkt nie spełnia pokładanych w nim oczekiwań albo gdy świadczona usługa jest jakościowo niezadowalająca.

Staje się to często przedmiotem sporu między tymi, którzy do transakcji doprowadzili. Wtedy kluczowa w odniesieniu do zawartych umów jest odpowiedzialność. Jeśli sprzedawca dostarcza produkt wadliwy, bierze na siebie ciężar z tym związany (o ile, jak to się najczęściej dzieje, realia prawne tak przewidują). Oznacza to, że musi wynagrodzić klientowi poniesioną stratę, na przykład zwracając mu pieniądze albo usuwając zaistniałą usterkę. Elementem etycznego prowadzenia biznesu jest uwzględnianie w ofercie systemu reklamacyjnego i gwarancyjnego, gdyż statystycznie rzecz biorąc, każdy, nawet najlepszy produkt może się niekiedy okazać wadliwy.

Znaczenie etyki dla rozwoju gospodarczego

Etyka w biznesie jest niezwykle ważna dla sprawnego funkcjonowania gospodarki. Łatwo to zrozumiemy, kiedy wyobrazimy sobie świat, w którym ludzie ignorowaliby całkowicie zasady etyczne. Gdyby każdy oszukiwał swoich kontrahentów i tylko czekał na okazję, żeby wprowadzić ich w błąd, to nie mogłaby się rozwinąć żadna długofalowa działalność gospodarcza. Trudno byłoby o długookresowe planowanie działań ekonomicznych i rozważanie długoterminowych inwestycji w sytuacji, gdyby nikomu nie można było zaufać.

Etyczność zysku

Największe spory i dyskusje na temat etyki dotyczą kwestii zysku pieniężnego osiąganego przez przedsiębiorstwa. Czy taki zysk powinien być jedynym wyznacznikiem w prowadzonej działalności? W praktyce tak nie jest, ponieważ przedsiębiorstwo powinno szanować pewne zasady i nie uciekać się do podstępu czy oszustwa, by osiągać większe zyski. Nie może także prowadzić działalności w sposób zagrażający życiu, zdrowiu i własności innych ludzi. I tak, fabryka zatruwająca wody gruntowe na sąsiedniej działce może działać dla zysku, ale odbywa się to z naruszeniem zasad etyki. Granice działań dla zysku bywają przedmiotem sporów. Stąd narodziło się pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu. Mimo że termin ten bywa różnie definiowany i jest podatny na rozmaite interpretacje, oddaje ogólną ideę, że maksymalizacja zysku przez przedsiębiorstwa musi się odbywać w ramach pewnych ogólnie przyjętych zasad etycznych i prawnych. Odnosi się to również do przypadków kontrowersyjnych moralnie, na przykład współpracy przedsiębiorstw międzynarodowych z dyktatorskimi rządami państw.

Zysk może być głównym kryterium działalności, jeśli ta działalność jest zgodna z fundamentalnymi zasadami etycznymi. Ale nawet wtedy przedsiębiorstwo nie musi się ograniczać tylko do działalności nastawionej na zysk pieniężny. Wszystko zależy od właściciela. Może on podjąć decyzję, że przedsiębiorstwo ma stawiać sobie cele wychodzące poza maksymalizację zysku lub cele równoległe do osiągania dostatecznych zysków.

Inne zastosowania zasad etyki w działalności gospodarczej

Etyka w biznesie obejmuje również zasady zawierania umów między pracownikami i pracodawcami. Przedmiotem takich umów jest wykonanie określonego rodzaju pracy w zamian za ustalone w umowie wynagrodzenie. W wyniku zawarcia kontraktu pracownik jest winien usługę pracodawcy, a pracodawca jest mu winien pieniądze. Przykładem nieetycznego postępowania w trakcie realizacji kontraktu może być ignorowanie obowiązku pracy i nieuprawnione korzystanie z majątku przedsiębiorstwa przez pracownika albo niezapłacenie mu za wykonaną pracę przez pracodawcę. Jednym z problemów etycznych w przedsiębiorstwie mogą być też niezdrowe relacje między pracownikami. Mowa tu o mobbingu, zjawisku polegającym na prześladowaniu, poniżaniu lub napastowaniu pracownika.

Pojęcie etyki w biznesie jest tak szerokie, że stanowi odrębny obszar badań. Niestety, nie możemy ich wszystkich nawet streścić w tym rozdziale. Do innych ważnych kwestii etycznych można zaliczyć: etykę pracy w przedsiębiorstwie (klarowność zasad w miejscu pracy: zatrudnianie, zwalnianie, awansowanie itd.), etykę uczciwego konkurowania (nieoczernianie konkurencji, niewręczanie łapówek politykom, aby ograniczali konkurencję), etykę właściwego komunikowania się z otoczeniem przedsiębiorstwa (informowanie pracowników, inwestorów i klientów o problemach związanych z przedsiębiorstwem).

Przedmiotem etycznych (oraz prawnych) rozważań są dyskusje dotyczące rynku finansowego, zarządzania pieniędzmi innych ludzi, niespłacania długu oraz regulowania zobowiązań podatkowych przez podmioty gospodarcze. W dyskusjach etycznych o systemie podatkowym częstokroć otwiera się dyskusję nad etycznością tak zwanej „optymalizacji podatkowej” (czyli po prostu chęci płacenia niższych podatków) czy też dyskusję o moralności „redystrybucji dochodu” (czyli po prostu zabieraniu jednej grupie pieniędzy i przekazywaniu ich innej). To jedne z kilku przypadków, w których ekonomiczna teoria i realia mocno zazębiają się z rozważaniami natury moralnej. Czy moralne jest unikanie opodatkowania? Czy moralne jest przejmowanie siłą pieniędzy i przekazywanie ich innym? Zwykle nie ma powszechnej zgody co do wielu z tych kwestii.