Poproś uczestników i uczestniczki, żeby wyjęli z plecaka jedną rzecz. Niech wstaną z krzeseł i z wybraną osobą wymienią swoją rzecz na jej rzecz tak, aby mieli poczucie, że wymiana jest względnie sprawiedliwa. Zastrzeż, że mogą rozmawiać z wieloma osobami, dopytywać o ich przedmioty, ale transakcji mogą dokonać tylko raz.
Kiedy skończą, zachęć uczestników i uczestniczki do refleksji nad ćwiczeniem. Oto przykładowe pytania do dyskusji:
• Czy jesteście zadowoleni z transakcji?
• Czy mieliście wątpliwości przed jej dokonaniem?
• Czy komuś zdarzyło się, że chciał wymienić się na przedmiot z inną osobą, a ona nie chciała?
• Czy ktoś miał poczucie, że żadna rzecz mu nie odpowiada?
• Czy uważacie, ze wymiana była sprawiedliwa?
• Czy rzecz, którą oddaliście, jest warta dokładnie tyle samo, co rzecz, którą nabyliście?
Zbierz kilka odpowiedzi, po czym poproś uczestników i uczestniczki, żeby zwrócili przedmioty właścicielom.

Rozdaj uczestnikom i uczestniczkom pocięte banknoty z karty pracy „Pieniądze” tak, by każdy otrzymał banknoty o takiej samej wartości. Następnie poproś, by używając tych samych przedmiotów, ponownie wykonali transakcję.Zastrzeż, że tym razem mają to być transakcje pieniężne i że w przewidzianym czasie mogą sprzedawać i kupować przedmioty tyle razy, ile chcą. Mogą także negocjować ceny. Wszystkim uczestnikom i uczestniczkom rozdaj równą ilość banknotów. Na wykonanie ćwiczenia daj 10 min.
Po tym czasie ponownie poproś o refleksję nad pytaniami:
• Czy tym razem mieliście poczucie, że kupiliście rzecz za tyle, ile była warta?
• Czy sprzedaliście rzeczy po cenie, która was satysfakcjonuje?
• Czy toczyliście negocjacje co do ceny?

Porównaj wcześniejsze doświadczenia. Zapytaj uczestników i uczestniczki:
• Kiedy cena, którą płaciliście za przedmiot, była bardziej dopasowana do tego, jaką według was ma on wartość: wtedy, kiedy płaciliście za niego innym przedmiotem, czy kiedy płaciliście pieniędzmi?
• Kto decydował o cenie waszych przedmiotów? Czy zawsze była to osoba sprzedająca?
• W której wersji ćwiczenia czuliście, że macie więcej wolności?

Napisz na tablicy dwa hasła: WYMIANA BEZPOŚREDNIA i WYMIANA POŚREDNIA. Zapytaj:
• Jakiego rodzaju wymianą jest wymiana bez pieniędzy, a jaką wymiana pieniężna?
Podsumowując oba doświadczenia, powiedz że w wymianie bezpośredniej (ćwiczenie 1) kupujemy coś od kogoś nie po to, żeby to odsprzedać dalej, ale żeby to zużyć (możesz podać przykład krawca, który dostaje od szewca buty i w zamian za to szyje mu ubranie). Następnie wytłumacz istotę wymiany pośredniej/pieniężnej, w której sprzedając coś, dostajemy pieniądze, których nie zużywamy bezpośrednio, ale puszczamy w obieg, żeby nabyć coś, co będzie nam potrzebne.
Następnie na podstawie rozdziału podręcznika „Pieniądz i funkcje pieniądza” przedstaw w kilku zdaniach, kiedy i w jakim celu powstał pieniądz oraz zauważ, że był to proces spontaniczny, mający na celu ułatwić kontakty handlowe (np. krawiec zamiast kolejnych butów od szewca wolał za uszyte przez siebie ubranie dostać pieniądze, żeby kupić za nie coś innego).
Zapytaj:
• Jakie korzyści z pieniędzy mamy jako społeczeństwo?
• Czy wyobrażacie sobie, jak wyglądałoby codzienne życie bez pieniędzy?
Odpowiedzi uczestników możesz zapisywać na tablicy/flipcharcie.
Zauważ, że pieniądze pomagają uniknąć problemu zbieżności potrzeb. Tłumacząc tę kwestię, możesz odwołać się do 1 ćwiczenia (Czy zawsze osoba, której przedmiot wam się podobał, chciała się z wami wymienić na wasz?).

Na dużej kartce papieru zapisz hasło PIENIĄDZ MIERNIKIEM WARTOŚCI. Połóż ją na środku sali. Następnie poproś uczestników i uczestniczki, żeby zastanowili się, na ile zgadzają się z tym hasłem i stanęli w takiej odległości od niego, która będzie wyrażała, jak blisko im do tego stwierdzenia (Możesz powiedzieć: „Ci, którzy są do tego przekonani, niech staną przy samej kartce, ci, który nie są pewni, mogą stanąć kilka kroków od niej, a ci, którzy zupełnie się nie zgadzają, niech staną jak najdalej.”).
Kiedy uczestnicy i uczestniczki zajmą miejsca, zachęć ich do refleksji na temat pieniądza. W dyskusji możesz wykorzystać następujące pytania:
• Kiedy pieniądz może być miernikiem wartości?
• Kiedy na pewno nim nie jest?
• Czy zdarza się, że ten sam przedmiot ma dla różnych ludzi inną wartość?
• Czy istnieje obiektywna wartość przedmiotów, którą pieniądze mogłyby zmierzyć?
• Czy to, że książka kosztuje 50 zł, a telewizor 1000 zł, oznacza, że telewizor jest 20 razy więcej warty od książki?
• Czy wartość danej rzeczy (np. tej, którą wymienialiście/sprzedawaliście w ćwiczeniu na początku lekcji) jest subiektywna czy obiektywna? Od czego zależy?
• Czego nie da się zmierzyć pieniędzmi?
Podsumowując lekcję zauważ, że tak jak w początkowym ćwiczeniu uczestnicy i uczestniczki sami decydowali, na ile wyceniają swoje przedmioty i ile są w stanie zapłacić za te, które im się podobają, tak w prawdziwym życiu nadajemy różnym przedmiotom różną wartość. Pieniądz może być jedynie miernikiem ceny, ale nie wartości. Zauważ także, że pieniądz jest miernikiem dóbr i usług sprzedawanych na rynku i że istnieją też dobra, których nie da się zmierzyć żadnymi pieniędzmi.